Adaptogeny – Co to? Opinie i właściwości.

W dzisiejszych czasach stres towarzyszy nam każdego dnia. Praca, życie rodzinne, sytuacje na świecie – istnieje wiele czynników, wprowadzających nasze ciało i umysł w stan napięcia, do którego organizm ludzki próbuje się przystosować, aby zachować równowagę i zdrowie. Nie zawsze jest to łatwe i wielokrotnie osoby narażone na długotrwały stres odczuwają to w postaci różnego rodzaju schorzeń, nie tylko psychicznych, takich jak depresja, ale również fizycznych, wśród których znaleźć mogą się także nowotwory. Warto robić wszystko, co możliwe, aby zredukować poziom stresu, jednak, jak wiemy, wiele środków farmakologicznych wykazuje silne działanie uboczne, przez co często rezygnuje się z tego typu pomocy.

Chcąc zmniejszyć poziom stresu, warto sięgnąć po naturalne substancje, zwane adaptogenami. Są to głównie zioła, wspomagające przystosowanie się organizmu do panujących warunków i sprzyjające lepszemu radzeniu sobie w sytuacji stresowej. Takie produkty wspierają procesy metaboliczne i przywracają równowagę w ciele, jednocześnie sprzyjając odporności na stres i inne czynniki zewnętrzne. Jakie są najpopularniejsze adaptogeny i w jaki sposób działają na organizm?

Czym są adaptogeny? Właściwości

Po raz pierwszy terminu „adaptogen” użył rosyjski naukowiec Vasilievich Lazarev w 1947 roku. Nazwę tę dostosował do niektórych rzadkich, naturalnych substancji o ciekawym działaniu na ludzki organizm. Po opisaniu adaptogenów jako grupy składników ustalono, że środki te:

• zwiększają naturalną odporność człowieka na fizyczny i psychiczny stres;
• zmniejszają ryzyko rozwoju depresji, chronicznego zmęczenia i niektórych chorób organicznych;
• zwiększają odporność na bóle mięśniowe;
• poprawiają koordynację, koncentrację i wytrzymałość.

Podczas określania adaptogenów, naukowcy uznali, że prawdziwy adaptogen opisują trzy funkcje:

• adaptogen zwiększa niespecyficzną odporność przed stresem i przeciążeniem;
• adaptogen zawsze stara się normalizować funkcje organizmu, niezależnie do kierunku, w którym przebiega zakłócenie;
• adaptogen działa jedynie w stylu normalizacji organizmu, nie stymuluje go do czegoś, czego normalnie wypoczęte i zdrowe ciało człowieka nie jest w stanie wykonać.

Wśród kryterium przynależenia do adaptogenów zaliczamy także działanie: immunostymulujące, uspokajające, poprawiające funkcje umysłowe (zdolności uczenia się i zapamiętywania), podwyższające wydolność organizmu w trakcie wysiłku.

Podsumowując, adaptogen jest substancją, przygotowującą i chroniącą organizm przed różnymi formami stresu (fizycznego, psychicznego, biologicznego, chemicznego). Jego działanie sprawia, że organizm staje się bardziej elastyczny, a ciało i mózg mogą szybciej i efektywniej reagować na stresory.

Ponadto adaptogen wykazuje działanie:

• antyhepatotoksyczne;
• przeciwnowotworowe;
• obniżające poziom cholesterolu i cukru we krwi.

Adaptogen przyzwyczaja organizm do panujących warunków i „trenuje” go do radzenia sobie ze stresem. Takie właściwości sprawiają, że stres nie jest tak bardzo szkodliwy dla ciała, a dzięki temu, nawet w przypadku, gdy jesteśmy na niego długotrwale narażeni, możemy lepiej funkcjonować. Adaptogeny normalizują funkcje organizmu i zwiększają odporność na każdą formę stresu, sprzyjając poprawnemu działaniu procesów metabolicznych, transferowi impulsów nerwowych, aktywności enzymów i oddychaniu komórkowemu, a jednocześnie regulując równowagę hormonalną.

Adaptogenów w przyrodzie jest dość dużo, warto jednak poznać te o najsilniejszym działaniu.

Historia i pochodzenie adaptogenów

W 1947 roku rozpoczęła się oficjalna historia adaptogenów, występujących pod tą nazwą. Jednak substancje te znane były już znacznie wcześniej. Według źródeł historycznych już ponad 3 tysiące lat temu wielkie kultury Wschodu używały “magicznych” roślin, sprzyjających płodności i wspierających funkcje seksualne u mężczyzn. Rośliny, które w dzisiejszych czasach nazywamy adaptogenami, niegdyś największą popularnością cieszyły się na terenach współczesnych Chin, Iranu i Indii. W starożytnych kulturach uważane były za święte. Na bazie tych roślin produkowano wyjątkowe eliksiry, z których korzystała elita, czyli władcy i najwyżsi urzędnicy państwowi. Potencjał tych roślin odkryły także ludy syberyjskie oraz niektóre plemiona afrykańskie i Indianie, zamieszkujący tereny obecnych Ameryk. Ze względu na to, że adaptogeny rosły głównie na terenach górskich i podmokłych, nie były one łatwo dostępne, jednak już wtedy zdawano sobie sprawę z ich niezwykłych właściwości.

Historia adaptogenów i ich spopularyzowanie wiąże się z wielkim władcą – legendarnym Czyngis-chanem, który w wysokim stopniu cenił te szczególne rośliny. Eliksiry, które były z nich wykonywane nazywał „boskimi miksturami”. Udostępniał je nie tylko swoim bliskim, ale także wojskowym koniom.

Po ustaleniu terminu adaptogen rosyjscy naukowcy rozpoczęli badania nad różnymi roślinami, które można było zaliczyć do tej rodziny. Przebadano prawie 4000 roślin, z których 12 gatunków wykazywało silne właściwości adaptogenne. Aktualnie substancji anturalnych, wchodzących w skład tej grupy jest już ok. 20. Przez ostatnie lata prowadzone były intensywne badania nad właściwościami każdej z nich.

Co ciekawe, w ZSRR wyniki tych badań zostały ujawnione dopiero w 1991 roku, a spowodowane to było faktem, że adaptogeny uzyskały rekomendację jako suplementy dla załóg statków kosmicznych.

Najpopularniejsze adaptogeny – przykłady i działanie

Aktualnie można wymienić ok. 20 adaptogenów. Każda z tych substancji wykazuje pewne właściwości wspólne, ale ma też indywidualne działanie. Warto poznać najpopularniejsze z nich, aby wiedzieć, co warto wdrożyć do diety.

Ashwagandha (witania ospała)

Ashwagandha (Withania somnifera), nazywana także witanią ospałą to chyba najpopularniejszy z adaptogenów, stosowanych w dzisiejszych czasach. Roślina ta rośnie głównie na terenie Indii, Pakistanu oraz Sri Lanki. Substancje czynne, zawarte w tej roślinie to między innymi witaferyna A, sitoindozydy, witanolid D. Do celów zdrowotnych wykorzystywane są głównie korzenia ashwagandhy. Roślina ta stosowana jest między innymi w celach wzmocnienia organizmu, zwłaszcza w stanach osłabienia, jak również do przywracania równowagi przy różnego rodzaju zaburzeniach oraz w celu redukcji stresu. Witania ospała pomaga wzmocnić odporność nie tylko na stres, ale także na różne inne choroby, które mogą być ze stresem związane. Sprzyja profilaktyce chorób neurodegeneracyjnych i może być wykorzystywana jako wspomaganie ich leczenia.

Witania ospała charakteryzuje się wysoką zdolnością antyoksydacyjną, co wykorzystywane jest często przez zwolenników medycyny naturalnej. Właściwości przeciwutleniające sprzyjają między innymi walce z wolnymi rodnikami tlenowymi oraz poprawnemu działaniu układu nerwowego. Dzięki tym charakterystycznym cechom ashwagandha wpływa też pozytywnie na pracę mózgu.

Według badaczy żeń-szeń indyjski może być stosowany także w celu radzenia sobie z depresją. Ashwagandha ma zdolność poprawiania nastroju i obniżenia lęku. Co więcej, udowodniono, iż substancja ta może zapobiegać skutkom długotrwałego stresu, takim jak np. wrzody żołądka. Wśród działania ashwagandhy warto wspomnieć o wspomaganiu funkcjonowania układu odpornościowego. W testach przeprowadzonych na zwierzętach wykazano, że systematyczne stosowanie tej substancji może wpłynąć na wzrost stężenia hemoglobiny, leukocytów i erytrocytów. Dodatkowo ashwagandha ma też właściwości przeciwbakteryjne, szczególnie wobec takich szczepów jak: Salmonella, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae, Proteus mirabilis, Staphylococcus aureus, Enterococcus spp. Hamuje też rozwój pasożytów takich jak Leishmania donovani.

Cytryniec chiński

Cytryniec chiński (Schisandra chinesis) to pnącze, występujące głównie na obszarach Azji Południowo-Wschodniej. W celach leczniczych stosuje się przede wszystkim owoce tej rośliny, gdyż charakteryzują się one bogatym składem. Znajdziemy w nich między innymi:

• lignany;
• fitosterole;
• związki triterpenowe;
• witaminy, np. Witaminę C i witaminę E;
• monosacharydy;
• polisacharydy;
• związki mineralne: żelazo, magnez, kobalt, kwasy organiczne.

Cytryniec chiński jako adaptogen również wykazuje działanie antyoksydacyjne. Zawdzięcza to przede wszystkim obecności kwasów fenolowych, flawonoidów czy antocyjanów, które wykazują zdolność do niwelowania nadmiaru wolnych rodników. Zawarte w roślinie polisacharydy stymulują układ odpornościowy do lepszej pracy, dzięki czemu organizm radzi sobie lepiej nie tylko ze stresem, ale też różnymi patogenami.

Ekstrakty pozyskiwane z cytryńca chińskiego stosowane są w celu regulacji funkcjonowania układu nerwowego, ponieważ podwyższają poziom neuroprzekaźników, jednocześnie chroniąc komórki nerwowe przed apoptozą. Badania na zwierzętach wykazały także, iż cytryniec chiński może wpływać korzystnie na koncentrację i poprawiać pamięć.

Udowodniono hepatoprotekcyjne działanie cytryńca chińskiego. Badania wykazały, iż roślina ta wykazuje zdolność hamowania włóknienia wątroby poprzez blokowanie szlaków sygnałowych transportującego czynnika wzrostu β (TGF-β) i kinazy białkowej. Co więcej, cytryniec chiński może chronić wątrobę przed szkodliwym działaniem alkoholu, jak również wspomaga terapię w przypadku stłuszczenia tego narządu. Cytryniec wykorzystywać można zarówno w chorobach zakaźnych, jak i uszkodzeniach wątroby.

Jest to kolejny adaptogen, który może być stosowany w leczeniu chorób neurodegeneracyjnych. Zawarte w nim lignany wykazują zdolność ochrony komórek przed uszkodzeniem neurodegeneracyjnym. Dzięki temu, że wspiera zdolności poznawcze, cytryniec może być pomocny w terapii choroby Alzheimera i choroby Parkinsona. Do tego lignany podwyższają stężenie neuroprzekaźników, sprzyjając lepszej koncentracji i ułatwiając zdolności zapamiętywania.

Różeniec górski

Różeniec górski (rhodiola rosea) należy do rodziny roślin gruboszowatych i zawiera ponad 140 związków, mogących wykazywać korzystny wpływ na organizm. Wśród nich wyróżniamy flawonoidy, antyocyjany, tiaminy, fenylopropanoidy. Głównym elementem tej rośliny, wykorzystywanym w medycynie jest kłącze, od którego dochodzą liczne korzenie.

Różeniec górski znany jest przede wszystkim z tego, że zwiększa odporność na stres, oddziałując na oś podwzgórzowo-przysadkową oraz na adrenergiczny układ współczulny. Roślina ta wykazuje korzystny wpływ na podniesienie poziomu serotoniny, który zostaje znacząco obniżony w sytuacjach silnego stresu, dzięki czemu może zabezpieczyć układ nerwowy przed uszkodzeniami, spowodowanymi peptydami opioidowymi, wydzielanymi w reakcji na stres. Takie działanie uwarunkowane jest między innymi obecnością fenylopropanoidów, które mają także działanie przeciwdepresyjne.

Różeniec górski jako suplement diety często stosowany jest także przez sportowców, którzy doceniają jego pomoc w zwiększeniu wydolności i wytrzymałości fizycznej. To działanie zawdzięczamy obecnym w rhodiola salidrozydom. Co więcej, substancja ta wpływa na zmniejszenie kinazy kreatynowej i dehydrogenazy mleczanowej, które są markerami zmęczenia mięśni. Może więc korzystnie wpływać na ich regenerację.

Jest to kolejny adaptogen, który chroni organizm przed stresem oksydacyjnym. W tym przypadku za działanie przeciwutleniające również odpowiada wspomniany wcześniej salidrozyd, który wykazuje również działanie ochronne przed chorobami neurodegeneracyjnymi.

Brahmi

Brahmi, znana bardziej pod nazwą bacopy drobnolistnej lub bacopy monnieri to roślina z rodziny trędnikowatych. Warto o niej wspomnieć, gdyż jest to kolejny silny adaptogen, wykazujący działanie przeciwstresowe. Brahmi charakteryzuje się bogatym, prozdrowotnym składem, w którym znajdziemy między innymi bakozydy A i B wykazujące szerokie właściwości. Bacopa monnieri wykazuje działanie redukujące poziom białka HSP70 we wszystkich rejonach mózgu. Warto wiedzieć, iż białko te nazywane jest często biomarkerem stresu, a więc może potęgować jego poziom. Badania wykazują również, że brahmi zapobiega obniżaniu się serotoniny, dopaminy i adrenaliny w sytuacjach stresowych.

Bacopa monnieri sprzyja także poprawie pamięci i funkcji poznawczych, dlatego często stosowana jest w celu lepszego zapamiętywania i uczenia się. Badania wykazały, że zawarte w roślinie bakozydy mogą mieć działanie, łagodzące objawy depresji. Bakozydy zapobiegają odkładaniu się lipofuscyny w komórkach nerwowych, tym samym przeciwdziałając przedwczesnemu starzeniu się komórki i chroniąc ją przed neurodegeneracją.

Maca

Maca (Lepidium meyenii) to roślina korzeniowa, wywodząca się z Ameryki Południowej. Występuje głównie w Andach na wysokościach ok. 4000-5000 m.n.p.m. Korzeń Maca charakteryzuje się ciekawym składem, w którym znajdziemy między innymi: aminokwasy, kwasy tłuszczowe, szereg witamin i minerałów, sterole. Jest to dość popularny adaptogen, wykorzystywany często w suplementacji sportowców, jak również w suplementach diety na potencję dla mężczyzn.

Badania wykazują, iż systematyczna suplementacja korzeniem maca usprawnia zdolności przystosowawcze organizmu do niekorzystnych zmian w środowisku zewnętrznym. Udowodniono, iż roślina ta świetnie sprawdza się w terapii przewlekłego lęku i sprzyja redukowaniu poziomu stresu. Macę zaleca się w stanach zmęczenia psychicznego, przy rozdrażnieniu i uczuciu niepokoju, a także podczas rekonwalescencji u pacjentów. Badania wykazały również, iż roślina ta poprawia samopoczucie pacjentów, cierpiących na zespół chronicznego zmęczenia. Korzeń maca pomaga również utrzymać prawidłowy poziom funkcji poznawczych i przeciwdziałać zmianom niekorzystnym, które mogą powstawać wraz z wiekiem.

Mumio

Mumio, czyli shilajit to organiczna substancja, przypominająca nieco żywicę, występująca głównie na terenach górskich. Substancja ta klasyfikowana jest jako neuromodulująca, ponieważ znajdujące się w niej składniki sprzyjają zwiększonej aktywności neuroprzekaźników w układzie nerwowym. Wykazuje właściwości nootropowe i działa przeciwbólowo. Ma korzystne działanie w zakresie zapobiegania i terapii choroby Alzheimera, jest cennym przeciwutleniaczem, zwalczającym wolne rodniki, jednocześnie wpływającym na zmniejszenie poziomu stresu oksydacyjnego.

W przyrodzie występuje wiele prozdrowotnych produktów, które mogą służyć człowiekowi jako adaptogeny. Przedstawione powyżej to tylko niektóre z nich. Choć większość wymienionych adaptogenów wykazuje podobne działanie na stres, decydując się na suplementację, warto po pewnym czasie zamienić jeden składnik na inny, aby ograniczyć tolerancję organizmu na daną substancję.

Adaptogeny – jak stosować?

Choć adaptogeny uważane są za substancje, które nie są toksyczne, a ich stosowanie jest bezpieczne, specjaliści zalecają, aby nie przyjmować ich regularnie przez okres dłuższy niż 6 tygodni. Po tym czasie zaleca się zrobić przerwę lub też zmienić rodzaj spożywanego zioła. Zalecenia te uwarunkowane są faktem, iż organizm może budować tolerancję na dany składnik, przez co przestaje on być tak skuteczny.

Na rynku suplementów adaptogeny dostępne są w różnych postaciach. Najczęściej stosuje się kapsułki, jednak można spotkać także adaptogeny w proszku czy ekstrakty w kroplach.

Adaptogeny – przeciwwskazania i skutki uboczne

Jako że adaptogeny to substancje naturalne, uważane są za bezpieczne dla organizmu, o ile przyjmuje się je w zalecanej dawce i zgodnie z rekomendacją. Oczywiście każda roślina ma inne działanie, dlatego każda osoba, która nie jest pewna, czy może stosować dany suplement, powinna skonsultować się z lekarzem. Co więcej, w przypadku wystąpienia reakcji alergicznej, należy jak najszybciej zaprzestać stosowania preparatu.

Przeciwwskazaniami do stosowania produktów adaptogennych są:

• ciąża i karmienie piersią;
• stosowanie niektórych leków w tym antydepresyjnych;
• nie zaleca się też łączenia adaptogenów z używkami i alkoholem (nie dotyczy spożycia sporadycznego).

Adaptogeny – cena i gdzie kupić?

Adaptogeny występują w ekstraktach indywidualnych, czyli jednej rośliny lub w mieszankach. Najczęściej dostępne są w postaci kapsułek, proszków, bądź olejków. Ich cena różni się oczywiście w zależności od zawartości i rodzaju substancji aktywnej, jak również wagi opakowania i producenta, który udostępnia produkt do sprzedaży. Niektóre adaptogeny znajdziemy już w cenie kilkunastu złotych za opakowanie, za inne zapłacimy kilkadziesiąt, a nawet powyżej stu złotych. O określone suplementy z adaptogenami można pytać w aptekach, sklepach z suplementami lub punktach ze zdrową żywnością.

Adaptogeny – podsumowanie

Adaptogeny, czy też rośliny adaptogenne, zyskują coraz większą popularność wśród osób, poszukujących bezpiecznych środków na złagodzenie stresu. Ich korzystne działanie na układ nerwowy sprawia, że coraz więcej osób poszukuje dobrych suplementów, wzmacniając organizm naturalnie i czerpiąc korzyści z właściwości zdrowotnych tego typu środków. Aktualnie na liście adaptogenów znajdziemy ok. 20 związków roślinnych. Wiele z nich zostało wielokrotnie przebadanych, a ich działanie redukujące stres potwierdzone. Decydując się na stosowanie adaptogenów, warto pamiętać o tym, aby co jakiś czas robić przerwę lub zmieniać jeden adaptogen na drugi, w celu uniknięcia wyrobienia tolerancji przez organizm.